|
|
|
|||
|
Ο Μονόδρομος των Καταπιεσμένων Του Σάββα Μιχαήλ Ομιλία στην εκδήλωση για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, με αφορμή την ελληνική έκδοση των βιβλίων του Μονόδρομος και Τα Παιδικά Χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια Εννιακόσια από τις εκδόσεις Άγρα, στο βιβλιοπωλείο Ιανός στις 14 Απριλίου 2006
Qui seme la misere 1. Ο λαβύρινθος είναι μονόδρομος . Προχωράς χωρίς επιστροφή μέχρι να συναντήσεις το Αποτρόπαιο, το τέρας του θανάτου. Μπορείς, όμως, να συναντήσεις και το Απρόβλεπτο: την απότομη διακοπή, το θάνατο του θανάτου, το τέλος του Μινώταυρου. Τότε με το νήμα του έρωτα μιας Αριάδνης θα αρχίσει η αντίστροφη πορεία, η Έξοδος προς τη ζωή. 2. Η πύλη εισόδου στο Μονόδρομο δίνει το όνομά του, το μυστικό του, την κατεύθυνση. Βρίσκεται στην αφιέρωση στην αρχή του βιβλίου Ο δρόμος αυτό ονομάζεται ΟΔΟΣ ΑΣΙΑ ΛΑΤΣΙΣ Από το όνομα αυτής Που ως μηχανικός Τον διάνοιξε μέσα στον συγγραφέα 2
Γιατί οι βιαστικοί την προσπερνούν την αφιέρωση; Γιατί πολλοί αναγνωρίζουν σ' αυτήν απλώς μια έκφραση αγάπης του Μπένγιαμιν στην γυναίκα που τον συνεπήρε και τον έφερε σε άμεση σχέση με την Οκτωβριανή Επανάσταση, και με τον «ριζοσπαστικό κομμουνισμό» όπως έγραψε στο φίλο του Gershom Scholem ; Κι όμως η αφιέρωση κυριολεκτεί: ο Μονόδρομος είναι η οδός Άσια Λάτσις. Το όνομά του τα χρωστά σ' αυτήν που το δημιούργησε. Και ξέρουμε τι σημαίνει Όνομα και δημιουργία και να δίνεις ονόματα στην γλώσσα του Αδάμ για τη φιλοσοφία της γλώσσας του Μπένγιαμιν, την διαποτισμένη από την εβραϊκή μυστική παράδοση. Η Άσια Λάτσις δίνει το όνομά της στην οδό με την εδεμική γλώσσα. Μ' άλλα λόγια δίνει το πνεύμα της ζωής της: Λεττονή μπολσεβίκα από τη Ρίγα και αργότερα μέλος της μπολσεβίκικης Αριστερής Αντιπολίτευσης του Τρότσκυ, πρωτοποριακή σκηνοθέτρια του προλεταριακού παιδικού θεάτρου στη Σοβιετική Ρωσία, παιδαγωγός αφοσιωμένη στα ορφανά κι εγκαταλειμμένα παιδιά του πολέμου και της επανάστασης, τους Μπεζπριόρνικι που ο σημερινός Γάλλος Ιαβέρης Σαρκοζύ θα ονόμαζε « racaille », αλήτες, και « casseurs », μπαχαλάκηδες. Τον δρόμο τον ανοίγει η Άσια Λάτσις σαν « μηχανικός », με όλο το συμβολικό βάρος που είχε αυτός ο λειτουργικός τίτλος για τους κονστρουκτιβιστές και τους φουτουριστές της σοβιετικής avant garde της πρώτης επαναστατικής περιόδου μετά το 1917. Κι ο δρόμος αυτός του ριζοσπαστικού κομμουνισμού χαράσσεται, όπως γράφει ο Μπένγιαμιν μέσα στο συγγραφέα, όχι στην επιδερμίδα του. Όπως η Άσια Λάτσις δεν ήταν κάποια εφήμερη ερωτική περιπέτεια για τον Μπένγιαμιν αλλά συνάντηση με την ψυχή της μοντέρνας τέχνης και το πνεύμα της Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης ενωμένα σε ένα και μόνο φιλάσθενο αλλά φλογερό γυναικείο κορμί, έτσι κι ο δρόμος που αυτή χάραξε μέσα του δεν ήταν κάποιο παράπλευρο μονοπατάκι που αργότερα σκεπάστηκε από χορτάρια ΄ ήταν κυριολεκτικά Μονόδρομος . Τα κείμενα που έγραψε με σταθμό τη συνάντηση με την Λεττονή επαναστάτρια και δημοσιεύτηκαν με αυτό τον τίτλο το 1928 θα γίνουν η μήτρα όλου του μετέπειτα έργου του μέχρι το magnum opus του, το Passagenwerk , και τις ακροτελεύτιες Θέσεις του Πάνω στην Έννοια της Ιστορίας. Το 1924, η Άσια Λάτσις και ο Μονόδρομος αποτελούν την μείζονα Τομή στην οδύσσεια του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Δεν συγκρίνεται με τις άλλες ρήξεις της ίδιας περιόδου, λόγου χάρη την απόρριψη της υφηγεσίας του κι έτσι της προοπτικής μιας πανεπιστημιακής καριέρας ή την διάλυση του γάμου του με τη Ντόρα. Η συνειδητή ένταξη στο μαχόμενο Μαρξισμό κάθε άλλο παρά μια εφήμερη ερωτοτροπία μαζί του ήταν. Όταν πηγαίνει και ξανασυναντάει την Λάτσις στη Μόσχα το δίμηνο Δεκέμβριος 1926-Ιανουάριος 1927, όπως καταγράφεται στο Ημερολόγιο που κρατάει και αργότερα δημοσιεύεται, δεν απογοητεύεται από την επανάσταση αλλά αντιδρά στην οπισθοχώρησή της, στο έλλειμμα της, στην γραφειοκρατικοποίηση, τον σταλινισμό του «σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα»: « Στις συζητήσεις με τον Reich είχα επιμείνει στο πόσο αντιφατική ήταν η τρέχουσα κατάσταση στη Ρωσία. Στην εξωτερική της πολιτική η κυβέρνηση επιδιώκει την ειρήνη για να συνάψει εμπορικές συμφωνίες με τα ιμπεριαλιστικά κράτη ΄ στο εσωτερικό, παρόλα αυτά, προσπαθεί πάνω απ' όλα να καταργήσει τον μαχητικό κομμουνισμό, να εγκαινιάσει μια περίοδο χωρίς ταξικές συγκρούσεις, να αποπολιτικοποιήσει όσο είναι δυνατόν τη ζωή των πολιτών. Από την άλλη μεριά, η νεολαία της μπαίνει για «επαναστατική» εκπαίδευση στις οργανώσεις των πιονέρων, στην Κομσομόλ, που σημαίνει ότι δεν έρχονται οι νέοι στην επανάσταση μέσα από την εμπειρία τους αλλά μονάχα με λόγους. Γίνεται προσπάθεια να σταματήσει η δυναμική της επαναστατικής προόδου στην ζωή του κράτους- μπήκαμε, είτε μας αρέσει είτε όχι σε μια περίοδο παλινόρθωσης. » 3 Οι ταλαντεύσεις του Μπένγιαμιν για την ένταξή του ή μη στο Κομμουνιστικό Κόμμα εκφράζανε τις αυξανόμενες επιφυλάξεις του απέναντι στον ανερχόμενο σταλινισμό ΄ δεν ήταν ταλαντεύσεις απέναντι στον ίδιο τον Μαρξισμό. Ποτέ δεν εγκατέλειψε την οδό Άσια Λάτσις. Ίσα-ίσα πάντα υπεράσπισε την εμμονή του στην Τομή του 1924. Ας υπενθυμίσουμε το περίφημο γράμμα του της 17 ης Απριλίου 1931 και την πικρή του αλλά περήφανη απάντηση στο φίλο του Γκέρσομ Σόλεμ, όταν ο τελευταίος του έγραφε ότι θεωρούσε ασυμβίβαστο τον μαρξιστικό προσανατολισμό του Μπένγιαμιν με τη προσήλωσή του στην εβραϊκή παράδοση και την αστική καταγωγή του: « Θέλεις να μου απαγορεύσεις να κρεμάσω την κόκκινη σημαία στο παράθυρο με το πρόσχημα ότι δεν θα είναι παρά μια πατσαβούρα ;» 4 Ο Μπένγιαμιν πάντα υπερασπίστηκε την ανεπίστρεπτη στροφή του 1924. Την ίδια στιγμή, επέμενε στον διαλεκτικό χαρακτήρα αυτής της τομής, απαντώντας σε όσους αντιπαραθέτανε το πριν το 1924 «μη μαρξιστικό» του έργο στο μεταγενέστερο. Δεν υπάρχουν σινικά τείχη ανάμεσα στο Trauerspiel και στο Passagenwerk ούτε, φυσικά, ανάμεσα στο Για μια Κριτική της Βίας και τον Καταστροφικό Χαρακτήρα ή ανάμεσα στο Fragmentum Theologico - politicum και τις Θέσεις πάνω στην Έννοια της Ιστορίας. Υπάρχει διαλεκτικό άλμα, δηλαδή μετάβαση, Aufhebung , ανάμεσα στη πρώτη φιλοσοφία της γλώσσας και τον αναρχομεσσιανικό οραματισμό από τη μια, και τον ιστορικό υλισμό και την «διαλεκτική εν στάσει » από την άλλη. Στο γράμμα του στον Max Rychner στις 7 Μαρτίου 1931 τονίζει ότι από την ιδιαίτερη θέση της φιλοσοφίας της γλώσσας που είχε παλιότερα αναπτύξει υπάρχει μια δύσκολη διαμεσοποίηση που επιτρέπει την μετάβαση στον διαλεκτικό υλισμό αλλά καθόλου στο χώρο της αστικής επιστήμης. 5 Ο Γερμανοεβραίος στοχαστής προσπαθούσε, όπως έγραφε στον Σόλεμ, να « μεθυλιώσει σαν το αλκοόλ » τα κείμενά του για να τα καταστήσει « ακατάλληλα για κατανάλωση από τους εχθρούς της επανάστασης » 6 . Όπως, όμως κι ίδιος είχε προβλέψει, το έργο του , μέρος πολύτιμο αυτού που ονόμαζε Παράδοση των Καταπιεσμένων , θα κινδύνευε να αρπαχτεί και να στομωθεί από τον κομφορμισμό των Κυριάρχων. Η προειδοποίηση είναι σαφής στην Θέση VI : « Ο κίνδυνος απειλεί και τη συνέχιση της παράδοσης και τους παραλήπτες της. Είναι και για τους δυο ο ίδιος: να γίνουν όργανα της κυρίαρχης τάξης. Σε κάθε εποχή πρέπει να επιδιώκεται η εκ νέου απόσπαση της παράδοσης από τον κομφορμισμό, που είναι έτοιμος να την καταδυναστεύσει. Γιατί ο Μεσσίας δεν έρχεται μόνο σαν λυτρωτής αλλά και σαν νικητής του Αντίχριστου » 7 Στα χρόνια της επαναστατικής πλημμυρίδας που πήρε το εμβληματικό όνομα του Μάη του '68, ο Μπένγιαμιν ήρθε στην επικαιρότητα σαν ο στοχαστής της επανάστασης, όπως όντως είναι. Αργότερα στα άχαρα μεταμοντέρνα χρόνια της άμπωτης, στα τέλη του 20 ου αιώνα, ο κομφορμισμός θέλησε να τον σφετεριστεί και να τον μετατρέψει σε θλιβερό εστέτ ή μάλλον σε ό,τι ο ίδιος ονόμαζε περιφρονητικά « σνομπ », κατ' εικόνα όλων των παραιτημένων από την υπόθεση της χειραφέτησης. Η μόδα αυτή, όπως όλα, ήρθε καθυστερημένα και στην Ελλάδα. Ποιος φοβάται τον επαναστάτη Βάλτερ Μπένγιαμιν; Η γενιά του Μάη του '68 τον θυμάται πάντα όπως τον πρωτογνώρισε στα χρόνια του Rudi Dutschke , του αδικοχαμένου Κόκκινου Ρούντι, όταν οι Γερμανοί φοιτητές γέμιζαν τους τοίχους του Βερολίνου με μια αφίσα με τον Μπένγιαμιν να σε κοιτάει μελαγχολικά μέσα από τα γυαλιά του και να κρατάει στο χέρι ένα σοβιετικό χαλάσνικωφστραμμένο στον ταξικό εχθρό. Σήμερα κάποιοι θα προτιμούσαν να κρατάει ο Μπένγιαμιν στα χέρια του, αντί του χαλάσνικωφ, το δίπλωμα της υφηγεσίας που του αρνήθηκε το ακαδημαϊκό κατεστημένο. Κι όμως ο αληθινός Μπένγιαμιν επιστρέφει καθώς μια νέα γενιά μπαίνει στο Μονόδρομό του, ζωντανεύοντας τον Μάη στην εξεγερμένη Γαλλία, στο «Παρίσι, πρωτεύουσα του 21 ου αιώνα». Ποιος δεν ακούει τη φωνή του Angelus Novus να αντηχεί ξανά στα pav e s ; Qui seme la misere Recolte la colere Revolution sociale et libertaire!
4. Το έργο της Τομής, ο Μονόδρομος , πρέπει να θεωρείται και να μελετάται ως ένα από τα μείζονα μαρξιστικά βιβλία της δεκαετίας του '20, πλάι στα άλλα σημαντικά όσο και άνισα μεταξύ τους, διαφορετικά σε μορφή, περιεχόμενο και πολιτική εμβέλεια, έργα της ίδιας περιόδου: την Ιστορία και ταξική συνείδηση του Georg Lukacs , το Μαρξισμός και φιλοσοφία του Karl Korsch , τον Τόμας Μύντσερ και τα Χνάρια του Ernst Bloch , τη Διαρκή Επανάσταση του Λέων Τρότσκυ- όλα έργα μειοψηφικών φωνών σε μια περίοδο ηττών του επαναστατικού κινήματος. Η γραφή στο Μονόδρομο -όπως και στα Χνάρια ( Spuren ) του Μπλοχ- είναι εξπρεσιονιστική, στο ύφος του μοντερνισμού της δεκαετίας του '20, με κυρίαρχη τη μέθοδο του μοντάζ των εικόνων και την αιφνίδια όσο κι αποκαλυπτική συνάντηση ετερόκλητων στοιχείων. Οι ψηφίδες, όμως, του παράδοξου μωσαϊκού, τοποθετούνται σε εντελώς διαφορετικό επίπεδο, σε άλλη διάσταση από εκείνη του ρομαντικού αποσπάσματος. Η μέθοδος είναι άλλη. Ο μπενγιαμινικός Μονόδρομος μοιάζει με τον δρόμο του ποιητή Machado που τον χαράσσεις καθώς τον περπατάς. Τα ερείπια που σωριάζονται μπροστά σου δεν φράζουν αλλά ανοίγουν το δρόμο. Ας θυμηθούμε τον Καταστροφικό Χαρακτήρα του 1931: « Ο καταστροφικός χαρακτήρας δεν βλέπει τίποτα να διαρκεί. Γι' αυτό, όμως βλέπει δρόμους παντού. Εκεί όπου άλλοι συναντούν τοίχους ή βουνά, αυτός εκεί βλέπει επίσης ένα δρόμο. Αλλά επειδή βλέπει έναν δρόμο παντού, πρέπει να ξεκαθαρίσει ό,τι βρίσκεται παντού. Όχι πάντα με ωμή βία ΄ μερικές φορές με την πιο εκλεπτυσμένη. Επειδή βλέπει δρόμους παντού, στέκεται πάντοτε σε ένα σταυροδρόμι. Καμιά στιγμή δεν γνωρίζει τι θα φέρει η επόμενη. Ό,τι υπάρχει το μετατρέπει σε ερείπια - όχι για χάρη των ερειπίων αλλά για να ανοίξει ένα δρόμο μέσα από αυτά. » 8 Ο Μονόδρομος είναι τα κενά ανάμεσα στα θραύσματα, ό,τι ανοίγεται ανάμεσα στα αποσπάσματα που τον συναποτελούν: ένας λαβύρινθος. Ήδη από το πρώτο απόσπασμα με τον τίτλο Πρατήριο καυσίμων η μέθοδος της έκθεσης- όπως θα έλεγε ο Μαρξ 9 - παρουσιάζεται. Βασίζεται στην ίδια την « δόμηση της ζωής » που « βρίσκεται αυτή τη στιγμή πολύ περισσότερο κάτω από την εξουσία γεγονότων παρά πεποιθήσεων » 10 . Ο συγγραφέας ζητά την « αυστηρή εναλλαγή πράξης και γραφής ΄ πρέπει να διαμορφώσει τα ταπεινά εκείνα σχήματα- τις προκηρύξεις, τις μπροσούρες, τα άρθρα σε περιοδικά και τα πανώ- που εξυπηρετούν καλύτερα την επιρροή της σε ενεργές κοινότητες. » 11 Η μέθοδος της έκθεσης συνίσταται στην επισήμανση των καίριων σημείων και συνδέσεων που έχουν προηγουμένως διερευνηθεί κι ανακαλυφθεί: « δεν στήνεται κανείς μπροστά σε μια τουρμπίνα να την περιχύνει με λάδι μηχανής. Το στάζει φειδωλά μες στις κρυφές ραφές και τους αρμούς , που πρέπει να τους ξέρει » 12 . Το τελευταίο σημείο παραπέμπει στη διάκριση θεωρίας και διαλεκτικής μεθόδου που είχε κάνει ο Μπένγιαμιν ασκώντας κριτική στο μεταφυσικό υλισμό του Πλεχάνωφ -την «ορθοδοξία» της 2 ης Διεθνούς- όταν συζητούσε στη Μόσχα με τον φίλο του και μέλος της Αριστερής Αντιπολίτευσης Ράϊκ: « Στην προσπάθειά της να αναπαραστήσει ό,τι είναι γενικό, η θεωρία υπερίπταται πάνω από την επιστήμη, ενώ αυτό που χαρακτηρίζει την μέθοδο είναι ότι σε κάθε εξέταση μιας καθολικής αρχής αμέσως ανακαλύπτει το δικό της ειδικό αντικείμενο » 13 . To ζήτημα δεν είναι η ένταξη κι η ταξινόμηση ενός στοιχείου σε ένα γενικό θεωρητικό σήμα αλλά η μεθοδική ανακάλυψη της Μονάδας που μέσα της αναδύεται ένα ολόκληρο σύμπαν.
5. Με τη μέθοδο αυτή ο Μπένγιαμιν κατορθώνει στο Μονόδρομο να δώσει το στίγμα της ιστορικής εποχής μέσα σε ένα αστερισμό μικροκειμένων που ανάμεσα τους τρία με ιδιαίτερη έντονη ακτινοβολία σημαδεύουν την διαλεκτική των καιρών μας. Είναι τα κείμενα Αυτοκρατορικό πανόραμα , Σήμα πυρκαγιάς και το ακροτελεύτιο Προς το πλανητάριο , ο Πολικός Αστέρας του όλου αστερισμού. Πρόκειται για τις τρεις στιγμές της διαλεκτικής αφανισμός, πάλη κατά του αφανισμού, αφανισμός του αφανισμού ή, με μαρξιστικούς όρους, καπιταλιστική κρίση, πάλη των τάξεων, αταξική κοινωνία . Η πρώτη στιγμή φέρει τον τίτλο Αυτοκρατορικό πανόραμα 14 , παραπέμποντας με ειρωνεία στο Βερολίνο του Κάιζερ και της Belle Epoque όπου το εν λόγω πανόραμα στη στοά Kaiser Galerie πρόβαλλε στους θεατές στερεοσκοπικές εικόνες τοπίων. 15 Στο κείμενο ο Μπένγιαμιν ενσωματώνει τραγικές μνήμες του 1923 από το ταξίδι του στο εσωτερικό της Γερμανίας, μετά την κατάληψη της Ρουρ από τα γαλλικά στρατεύματα για την εφαρμογή των δρακόντειων όρων της συμφωνίας των Βερσαλλιών, τον υπερπληθωρισμό, το χάος στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, το κύμα των απεργιών, την χαμένη επαναστατική ευκαιρία του Οκτωβρίου, την παρέλαση του Χίτλερ με τον Λούντεντορφ στο Μόναχο το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς. Ο Μπένγιαμιν καυτηριάζει την εμπεδωμένη αντίληψη « πως η κατάσταση δεν μπορεί να πάει άλλο έτσι », που οφείλεται στον « από βλακεία και δειλία ζυμωμένο τρόπο ζωής του Γερμανού αστού » κι εκδηλώνει την « αμήχανη καθήλωση στις περί ασφαλείας και ιδιοκτησίας παραστάσεις των περασμένων δεκαετιών » 16 , πριν τον Μεγάλο Πόλεμο. Κι όμως, « αυτοί που προσδοκούν ότι «η κατάσταση δεν μπορεί να πάει άλλο» θα διδαχθούν μια μέρα πως για τον πόνο του μεμονωμένου ατόμου καθώς και των κοινοτήτων ένα μονάχα όριο υπάρχει πέρα απ' το οποίο δεν μπορεί να πάει: ο αφανισμός » 17 . Μια δεκαετία πριν τον θρίαμβο των ναζί και τις φιέστες της Νυρεμβέργης ο Μπένγιαμιν ήδη έδειχνε την διαβολική εκείνη διαλεκτική που κάνει τους ανθρώπους την ίδια στιγμή που « δεν λαμβάνουν τίποτα υπόψη παρά το πιο στενόκαρδο ιδιωτικό συμφέρον » να καθορίζεται η στάση τους « περισσότερο από ποτέ από τα μαζικά ένστικτα » 18 . Ο μύθος της «φυλής» δεν μπορεί έτσι παρά να επανέλθει και μαζί του ο όλεθρος: « .οι συνθήκες της ζωής, η εξαθλίωση, και η βλακεία υποδουλώνουν , μέσα σ' αυτό το σκηνικό τους ανθρώπους στις δυνάμεις της κοινότητας, όπως ακριβώς ενός πρωτόγονου λαού η ζωή καθορίζεται από τους νόμους τους φυλετικούς » 19 . Ο Γερμανοεβραίος μαρξιστής εκπέμπει σήμα κινδύνου για την πυρκαγιά που επέρχεται . Στο κείμενο με ακριβώς αυτό τον τίτλο θα σημάνει συναγερμό, διευκρινίζοντας τους ιστορικούς όρους της ταξικής πάλης και αναδιατυπώνοντας το κρίσιμο δίλημμα που έθεσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ για την εποχή μας : Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα . Αυτή είναι η δεύτερη στιγμή της διαλεκτικής του Μονόδρομου . Λέει ορθά-κοφτά ο Μπένγιαμιν στο Σήμα Πυρκαγιάς , σε μια γλώσσα που αδυνατούν να καταλάβουν οι εστέτ, οι σνομπ, κι οι παραιτημένοι: «. η μπουρζουαζία, είτε νικήσει στον αγώνα είτε νικηθεί, μένει καταδικασμένη να καταστραφεί από τις εσωτερικές της αντιφάσεις, που με την ανάπτυξή της αποβαίνουν φονικές. Το ερώτημα είναι απλώς αν θα καταστραφεί από μόνη της ή από το προλεταριάτο. Η επιβίωση ή το τέλος μιας τρισχιλιόχρονης πολιτισμικής εξέλιξης εξαρτώνται από την απάντηση στο ερώτημα αυτό[.] ..αν η κατάργηση της μπουρζουαζίας δεν έχει συντελεστεί ως την σχεδόν υπολογίσιμη στιγμή της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης που σηματοδοτούν ο πληθωρισμός και ο πόλεμος των αερίων , τότε όλα θα έχουν χαθεί. Πριν ο σπινθήρας φτάσει τη δυναμίτιδα πρέπει το φιτίλι που καίει να κοπεί » 20 . Οι εσωτερικές αντιφάσεις του κεφαλαίου που εκδηλώνονται εκρηκτικά σε φαινόμενα όπως είναι ο πληθωρισμός ή και με την παραγωγή και χρήση όπλων μαζικής καταστροφής, από τα τοξικά αέρια ως τα πυρηνικά στους δικούς μας καιρούς, θέτουν σαφή όρια στις δυνατότητες επιβίωσης της ανθρωπότητας και του πολιτισμού. Το διακυβευόμενο δεν είναι η μία ή η άλλη νίκη της μπουρζουαζίας ή του προλεταριάτου, όπως νόμιζε η παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία, αλλά ο αφανισμός ή ο αφανισμός του αφανισμού. Ο Μπένγιαμιν δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα της τεχνικής, ιδιαίτερα μετά την καταστροφική της χρήση στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Αλλά δεν είναι καθόλου ένας ρομαντικός νοσταλγός του προβιομηχανικού πολιτισμού και βρίσκεται, επίσης, στους αντίποδες του Heidegger , με τον οποίον θέλησαν να τον ταυτίσουν οι σταλινικοί προκαλώντας την οργή του Γερμανοεβραίου μεσσιανικού μαρξιστή. Το ζήτημα της τεχνικής το βλέπει μέσα στην όλη διαλεκτική των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, δηλαδή με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού, ως την ιστορικά αναπτυσσόμενη διαλεκτική σχέση του ανθρώπου με την Φύση. Στη τρίτη στιγμή στην οποία καταλήγει ο Μονόδρομος , στο κείμενο του τέλους Προς το πλανητάριο , κορυφώνεται αυτή η προβληματική κι υπάρχει η έξοδος από τον λαβύρινθο, όπως στο τέλος σε κάθε ένα από τα τρία μέρη της Comedia του Dante : προς τα άστρα .
6. Στο θόλο του πλανητάριου του Μπένγιαμιν κινούνται όλοι οι αστερισμοί της ανθρώπινης Ιστορίας όπως συσχετίζονται με τον νυν καιρό . Στη προνεωτερική κοινότητα υπήρχε « μια συμπαντική εμπειρία » 21 , μια επικοινωνία με τις δυνάμεις της Φύσης μέσα από την συλλογική μέθη. Στην αστική νεωτερικότητα, ο καπιταλισμός διαλύει την κοινοτική συλλογικότητα, αφυδατώνει την εμπειρία( Erfahrung ), την αντικαθιστά με το «βίωμα»( Erlebnis ) και το επιδερμικό «βίωμα σοκ» ( Schock - Erlebnis ) του εξατομικευμένου ιδιώτη, την αναθέτει « στο μεμονωμένο άτομο ως ονειροπόληση στις όμορφες αστροφεγγιές » 22 , όπως λέει με πικρή ειρωνεία ο Μπένγιαμιν. Δημιουργούνται, όμως, ταυτόχρονα, οι προϋποθέσεις στην υλική παραγωγική βάση του κοινωνικού μεταβολισμού του ανθρώπου με την Φύση « για μια νέα ανήκουστη συνεύρεση του ανθρώπου με τις δυνάμεις του σύμπαντος » 23 που φανερώθηκε αρνητικά, « με τον φοβερότερο τρόπο » στον πρώτο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Μια νέα ιστορική εποχή ανοίγει που σημαδεύεται από την ερωτική αναζήτηση μιας ανήκουστης μέχρι τώρα συνεύρεσης, μιας ιερογαμίας του ανθρώπου με τη Φύση. « Αυτή η μεγάλη ερωτική διεκδίκηση του σύμπαντος » γράφει ο Μπένγιαμιν « διαδραματίστηκε πρώτη φορά σε διαπλανητική κλίμακα, δηλαδή με το πνεύμα της τεχνικής. Επειδή όμως η κερδοσκοπική μανία της άρχουσας τάξης θέλησε να την καθυποτάξει τη βούλησή της, η τεχνική πρόδωσε την ανθρωπότητα και μετέτρεψε τη νυφική παστάδα σε ποταμό αίματος. Το νόημα κάθε τεχνικής , διδάσκουν οι ιμπεριαλιστές, είναι η κυριαρχία πάνω στη φύση. Ποιος όμως θα εμπιστευόταν έναν δάσκαλο που δέρνει, αν δήλωνε ότι το νόημα της παιδαγωγικής είναι η κυριαρχία των ενηλίκων πάνω στα παιδιά; Η διαπαιδαγώγηση δεν είναι πρώτ' απ' όλα η απαραίτητη διευθέτηση της σχέσης ανάμεσα στις γενεές και τότε, αν θέλουμε να μιλήσουμε για επικυριαρχία, η κυριαρχία πάνω στις σχέσεις των γενεών και όχι πάνω στα παιδιά; Έτσι η τεχνική δεν είναι η κυριαρχία πάνω στη φύση: είναι η κυριαρχία πάνω στη σχέση της φύσης και της ανθρωπότητας » 24 Οι παραγωγικές δυνάμεις σαν Natura naturata , όπως τις προσδιορίζει ο Κορς και τον αντιγράφει ο Μπένγιαμιν στο Passagenwerk 25 , μεταμορφώνουν τους ανθρώπους σε μια νέα ανθρωπότητα ικανή για μια νέα, συλλογική συμπαντική εμπειρία της Natura naturans . Το νέο σώμα, όμως, της ανθρωπότητας βρίσκεται ακόμα μέσα στο ζουρλομανδύα του καπιταλισμού. Γι' αυτό και το ρίγος της επερχόμενης νέας, γνήσιας συμπαντικής εμπειρίας πήρε την μορφή επιληψίας στη διάρκεια του ιμπεριαλιστικού πολεμικού σφαγείου. Οι επαναστάσεις που ακολούθησαν, αρχίζοντας από τον Ρωσικό Οκτώβρη του 1917 και τους Γερμανούς Σπαρτακιστές, ήταν, όπως καταλήγει ο μπενγιαμινικός Μονόδρομος , « η πρώτη προσπάθεια να τεθεί υπό έλεγχο το καινούργιο κορμί. Η δύναμη του προλεταριάτου σταθμίζει την πρόοδο της ανάρρωσης. Αν δεν πειθαρχήσει ως το μεδούλι κανένας ειρηνιστικός συλλογισμός δεν θα το σώσει. Το ζωντανό ον ξεπερνά τον ίλιγγο του αφανισμού μόνο μέσα από τη μέθη της γονιμοποίησης ». 26 Η παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση είναι η φωτιά που μεγαλώνει « εξαρπάζοντας ιαματικά τον πλανήτη » 27 , καθώς έγραψε πριν πεθάνει ο Νίκος Καρούζος, ο αφανισμός του αφανισμού, το Άσμα Ασμάτων για την ερωτική συνεύρεση με το σύμπαν, την πανανθρώπινη μέθη που γονιμοποιεί και γεννά ένα Νέο Κόσμο.
7. Στο Μονόδρομο , στο κείμενο Αυτοκρατορικό Πανόραμα , ο Μπένγιαμιν έδωσε με διαύγεια, από την δική του Πάτμο, μια εικόνα της Αποκάλυψης. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν η προφητεία άρχισε να πραγματώνεται, γράφει ένα κείμενο με τον ίδιο τίτλο, γεμάτο παραμυθένια γοητεία, ένα θραύσμα μέσα στη συλλογή για Τα Παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια Εννιακόσια . 28 Οι εικόνες αυτού του βιβλίου, όπως γράφει, σωστά, ο Adorno « δεν είναι ειδυλλιακές ούτε στοχαστικές . Αιωρείται επάνω τους η σκιά του χιτλερικού Ράϊχ » 29 . Παρακάτω ο Αντόρνο παρατηρεί ότι «[α] κόμα και μέσα σ' αυτές τις ολέθρια τρυφερές μικρογραφίες, ο Μπένγιαμιν παρέμεινε ο θησαυροφύλακας της φιλοσοφίας, ο πρίγκιπας των νάνων. Η έκρηξη της απόγνωσης απελευθερώνει , με παρηγορητικό τρόπο, την παραμυθένια χώρα. » 30 Ο Μπένγιαμιν δεν προσφέρει καμιά παρηγοριά. Μόνο την προσδοκία της έλευσης του Μεσσία, του λυτρωτή των καταπιεσμένων και νικητή του Αντίχριστου. Στα Παιδικά Χρόνια στο Βερολίνο δεν υπάρχει μόνο η σκιά του φασισμού πάνω στα ερείπια ενός οριστικά χαμένου παιδικού παράδεισου. Ας θυμηθούμε ξανά τις Θέσεις του 1940: « Το παρελθόν φέρνει μαζί του ένα μυστικό δείκτη, με τον οποίο παραπέμπεται στην απολύτρωση[.] Μας έχει δοθεί[.] μια ασθενική μεσσιανική δύναμη, για την οποία εγείρει το παρελθόν αξιώσεις » 31 . Την στιγμή του ολέθριου κινδύνου, κάτω από το φως μιας αστραπής, σχηματίζεται ένας αστερισμός ανάμεσα στο Άλλοτε και το Τώρα, ανάμεσα στο Αυτοκρατορικό Πανόραμα των Παιδικών Χρόνων και την εκπληρωμένη πια απειλή αφανισμού που είχε προφητεύσει ο Μονόδρομος , στο κείμενο με τον ίδιο τίτλο. Η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας επαναφέρει την αξίωση του παρελθόντος για λύτρωση . Κι όπως θα πει ρητά η Θέση ΙΙΙ « μόνο στην απολυτρωμένη ανθρωπότητα είναι δυνατό να αποδοθεί κατά λέξη το παρελθόν της στη κάθε στιγμή του » 32 . Όταν αφανιστεί ο αφανισμός, το νέο σώμα της ανθρωπότητας θα συναντήσει ξανά το χαμένο παράδεισο των παιδικών χρόνων με όλους τους νάνους και τους γάτους τους. Ο Σεργκέϊ Αϊζενστάιν, ο μεγάλος μπολσεβίκος σκηνοθέτης, που μαζί με τον Μπένγιαμιν συγκροτεί την δυάδα των σημαντικών μαρξιστών που πρώτοι αναγνώρισαν την κοσμοϊστορική σημασία της εμφάνισης του Μίκυ Μάους και των κινουμένων σχεδίων, στο φιλοσοφικό του δοκίμιο για τον Walt Disney , θύμιζε ότι τα τελευταία λόγια που έγραψε πεθαίνοντας ο Νικολάϊ Γκόγκολ ήταν η ευαγγελική ρήση: αν μη στραφήτε και γένησθε ως τα παιδία, ου μη εισέλθετε εις την βασιλείαν των ουρανών 33 . Μήπως στα παιδιά δεν ήταν που στράφηκε και η επαναστάτρια Άσια Λάτσις για να χαράξει την οδό, τον Μονόδρομό της μέσα στον συγγραφέα, για να περάσει ο Angelus Novus με την ρομφαία της επανάστασης;
11-14 /4/ 06
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ • Βλ. Walter Benjamin , Μονόδρομος , μετάφραση Νέλλη Ανδρικοπούλου, Άγρα 2004 • ό. π. π. σ.33 • W. Benjamin, Moscow Diary , μετάφραση Gary Smith, Harvard University Press 1986, σ . 53 • Walter Benjamin, Correspondance II, 1929-1940,Aubier 1979 σ. 50 • ό. π. π. σ. 43 • ό. π. π. σ. 50 • Βάλτερ Μπένγιαμιν, Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας, μετάφραση Μηνάς Παράσχης, Ουτοπία 1983 σ.10 • Walter Benjamin, Selected Writings, volume 2, 1927-1934, Harvard University Press 1999 σ . 542 • Karl Marx, Capital I, Afterword to the Second German edition1873 , Progress - Moscow 1986, σ . 28 • Μονόδρομος ό. π. π. σ.35 • στο ίδιο • ό. π. π. σ. 36 • Moscow Diary ό . π . π . σ. 38 • Μονόδρομος ό. π. π. σ. 50-61 • Βλ. Walter Benjamin , Τα Παιδικά Χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια Εννιακόσια , μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου, Άγρα 2005 σ. 21 • Μονόδρομος ό. π. π. σ. 50 • ό. π. π. σ. 52 • ό. π. π. σ. 52 • ό. π. π. σ. 56 • ό. π. π. σ. 95-96 • ό. π. π. σ. 136 • ό. π. π. σ. 137 • ό. π. π. σ. 137 • ό. π. π. σ. 137-138 • W. Benjamin, Passagenwerk N, 16,4 Paris Capitale du XIXeme Siecle Le Livre des Passages Cerf 1989 σ . 502 • Μονόδρομος ό. π. π. σ. 139 • Νίκου Καρούζου, Μια λάμψη που δεν έχει τέλος, Τα Ποιήματα Β΄(1979-1991), Ίκαρος 1994 σ. 560 • Τα Παιδικά Χρόνια. ό. π. π. σ.21-23 • βλ. Επίμετρο 2 ό. π. π. σ. 149-150 • ό. π. π. σ. 150 • Θέσεις. ό. π. π. σ. 8 • ό. π. π. σ. 9 • Sergej M . Ejenshtejin , Walt Disney , μετάφραση στα ιταλικά Monica Martignoni , SE 2004 σ. 15 βλ. και Ματθ. ιη΄ 3
|
|||
