ΟΜΙΛΙΑ Μ. ΚΟΡΟΜΗΛΑ

Επιτρέψτε μου να χαιρετίσω τους εκπροσώπους της Πακιστανικής Κοινότητας που τιμούν με την παρουσία τους την αποψινή εκδήλωση και τον συμπατριώτη τους Τάρικ Άλι. «Σαλάμ αλέκουμ» αγαπητοί φίλοι.

Πρώτα, θέλω να εκθειάσω την εκπληκτική μετάφραση : ο Τάρικ Άλι πρέπει να είναι ευτυχής που η Παλμύρα Ισμυρίδου ασχολήθηκε με το μυθιστόρημά του. Είναι μία πραγματική απόλαυση η ελληνική απόδοση του Σουλτάνου στο Παλέρμο. Και επειδή το τέταρτο αυτό μυθιστόρημα της ισλαμικής πενταλογίας είναι ένας ύμνος στην απόλαυση - ή μάλλον στην χαμένη απόλαυση - η μετάφραση έμεινε πιστή σε αυτήν την τόσο εξαίσια διάσταση του πολιτισμού της Ανατολής. Του τόσο παρεξηγημένου και τόσο διαστρεβλωμένου πολιτισμού της Ανατολής, του οποίου κύριοι φορείς υπήρξαν σε όλη την διάρκεια του Μεσαίωνα οι Μουσουλμάνοι της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.

Διαβάζω ένα απόσπασμα από την παρουσίαση του βιβλίου στο οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης:

«Το μυθιστόρημα του Τάρικ Άλι τοποθετείται στο μεσαιωνικό Παλέρμο, μια μουσουλμανική πολιτεία που ανταγωνίζεται σε μέγεθος και λάμψη τη Βαγδάτη και την Κόρδοβα. Βρισκόμαστε στο έτος 1153. Οι Νορμανδοί έχουν καταλάβει τη Σικελία, αλλά στο νησί και την Αυλή κυριαρχεί ο αραβικός πολιτισμός. Ο σουλτάνος Ρουτζάρι (βασιλιάς Ρογήρος) περιστοιχίζεται από Μουσουλμάνους λόγιους, πολλές παλλακίδες και έναν διοικητικό μηχανισμό του οποίου προΐστανται προικισμένοι ευνούχοι.
Στο παρόν μυθιστόρημα, ο Τάρικ Άλι σκιαγραφεί τη ζωή και τους έρωτες του χαρτογράφου του Μεσαίωνα Μουχάμμαντ αλ-Ιντρισί. Διχασμένος ανάμεσα στη στενή φιλία του με τον Σουλτάνο και τους φίλους του, οι οποίοι εγκαταλείπουν το νησί ή προετοιμάζουν εξέγερση κατά της νορμανδικής κυριαρχίας, ο Ιντρισί αναζητά προσωρινή παρηγοριά στο χαρέμι. Εντούτοις, η συναναστροφή του με τους απλούς ανθρώπους του Νότο και της Κατάνης αναστατώνει τη συνείδησή του.»

Θα ήθελα να ξεκαθαρίσω εξαρχής ότι ο Τάρικ Άλι δεν έχει υποπέσει σε κανένα από τα τρία κλασικά αμαρτήματα, που, αφενός, βαραίνουν πολλούς από αυτούς που ασχολούνται με την Ανατολή και, αφετέρου, γοητεύουν πολλούς αναγνώστες. Τα αμαρτήματα είναι: ο φολκλορισμός, ο εξωτισμός, ο οριενταλισμός. Ίσως, βέβαια, ο οριενταλισμός εμπεριέχει τα δύο προηγούμενα.
Μπορεί  ο Σουλτάνος να είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα διαποτισμένο από νοσταλγία, κι ακόμα παραπάνω : ένα μυθιστόρημα που κινείται σε έναν ιδεατό κόσμο - ο οποίος, αν υπήρξε ποτέ, χάθηκε - αλλά δεν πουλάει ανατολίτικο εξωτισμό.
Η ιστορία είναι πολύ απλή. Θα έλεγα σχεδόν ανύπαρκτη. Αλλά δραματική, λόγω των ιστορικών συγκυριών της περιόδου κατά την οποία διαδραματίζεται. Τόσο ο χρόνος όσο και ο χώρος βρίσκονται στο μεταίχμιο. Στην κόψη του σπαθιού.  

Για άλλη μια φορά ο Τάρικ Άλι χώνεται στην εποχή, την οποία διαπραγματεύεται και σε άλλα τρία από τα μυθιστορήματά του. Είναι η εποχή της σύγκρουσης, των ανατροπών και της βίαιης μετάβασης στον νέο κόσμο. Το κέντρο μετατοπίζεται σταδιακά (αλλά οριστικά) από την Ανατολή στη Δύση. Και η Ανατολή, Μουσουλμανική και Χριστιανική, θα παραμείνει επί αιώνες στα παραδοσιακά σχήματα του  Μεσαίωνα. Σχήματα που όχι μόνον δεν της επιτρέπουν να αναπτυχθεί, αλλά την καθηλώνουν στο παρελθόν και την καταδικάζουν να επιμηκύνει το καθεστώς του μεσαιωνικού δεσποτισμού έως το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (όταν καταλύεται η Οθωμανική Αυτοκρατορία).   

Με τον Σουλτάνο, κινούμαστε  στη Σικελία του 12ου αιώνα, όταν οι άξεστοι Νορμανδοί έχουν ήδη κατακτήσει τη μεγαλόνησο, η οποία βρισκόταν στα χέρια των Αράβων από τον 9ο αιώνα.
Ο Άραβας γεωγράφος, χαρτογράφος και βοτανολόγος Μουχάμαντ ιμπν Μουχάμαντ αλ Ιντρισί γεννήθηκε γύρω στο 1100 στη Βόρεια Αφρική. Σπούδασε στην ισλαμική Κόρντομπα και ταξίδεψε σε όλη τη Μεσόγειο. Πρόκειται για πρωτοπόρο πνεύμα του μεσαιωνικού κόσμου - μία οικουμενική μορφή, που συνεχίζει και ανανεώνει την ελληνιστική, την πρωτοβυζαντινή και πρωτοϊσλαμική παράδοση και διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την τελευταία μεγάλη εποχή της πρωτοποριακής αραβικής σκέψης (τον 13ο και 14ο αιώνα).
Πριν περάσω στα γεωγραφικά του (για τα οποία είναι γνωστότερος) αναφέρω το ιατρικό του πόνημα Materia Medica, που απ΄ ό,τι φαίνεται γοήτευσε ιδιαίτερα τον Τάρικ Αλί. Κυκλοφορεί, λοιπόν, κι αυτός σε μία οικουμένη που δεν διαφέρει πάρα πολύ από την ρωμαϊκή οικουμένη στην οποία κυκλοφορούσαν τόσο ο ιατρός και φαρμακολόγος Γαληνός, όσο και ο γεωγράφος Πτολεμαίος. Αλλά αυτή η οικουμένη έχει φτάσει στα όριά της. Στο τέλος της.  
Το 1138, ο Ιντρισί κλήθηκε από τον Νορμανδό βασιλιά Ρογήρο Β΄ να εγκατασταθεί στο Παλέρμο, όπου οργάνωσε μία ομάδα χαρτογράφων και ερευνητών, που έφτιαξαν έναν σφαιρικό χάρτη, και συνέγραψαν μία παγκόσμια γεωγραφία. Η συγγραφή άρχισε το 1139 και τελείωσε τον Ιανουάριο του 1154, υπό την αιγίδα του Νορμανδού βασιλιά. Ο Ιντρισί έδωσε δύο τίτλους στο γεωγραφικό του σύγγραμμα. Ο ένας ήταν υποχρεωτικός : Το βιβλίο του Ρογήρου. Ο άλλος καταδεικνύει το πάθος του Ιντρισί : Η λαχτάρα ενός ταξιδευτή.
Νομίζω ότι και οι δύο τίτλοι (δηλαδή το περιεχόμενό τους) γοήτευσαν τον Τάρικ Άλι, όπως βεβαίως και το γεγονός ότι ένας Νορμανδός (και Χριστιανός) ηγεμόνας, καλεί έναν Άραβα (και Μουσουλμάνο) πανεπιστήμονα στην αυλή του και του αναθέτει κάτι που δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει η Δύση εκείνης της εποχής.
Το έργο του Ιντρισί θεωρείται το πληρέστερο χαρτογραφικό και γεωγραφικό πόνημα του Μεσαίωνα και δίνει την κλίμακα των αραβικών επιτευγμάτων στον τομέα της γεωγραφίας - ταυτόχρονα όμως, και την κλίμακα των πνευματικών επιτευγμάτων της Σικελίας, την πρώτη περίοδο της νορμανδικής κατοχής. Κι αυτό, οφείλεται βεβαίως στην πολιτική των πρώτων Νορμανδών βασιλέων, οι οποίοι επέλεξαν να ζήσουν με τους Άραβες και να ενσωματώσουν στο νέο Βασίλειο ό,τι περισσότερο μπορούσαν να τους προσφέρουν ο αραβικός και ο βυζαντινός πολιτισμός.

Ο Σουλτάνος στο Παλέρμο είναι ο Ρογήρος Β΄, γιός του Νορμανδού κόμη που κατέλαβε ένα μεγάλο μέρος του νησιού το 1072. Η επιλογή της εποχής είναι ιδιοφυής. Τα δράματα παίζονται σε πάρα πολλά επίπεδα και κορυφώνονται στην τελική σύγκρουση Ανατολής και Δύσης.
Η Εκκλησία της Σικελίας φεύγει από την δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και περνάει στη δικαιοδοσία του Βατικανού. Ο χριστιανικός πληθυσμός της Σικελίας (αλλά και οι νεοφερμένοι Νορμανδοί) αισθάνονται την πίεση του Καθολικισμού. Ένα ξένο σώμα. Το ένα δράμα, λοιπόν, είναι η ήττα της βυζαντινής Ορθοδοξίας (δηλαδή της Χριστιανικής Ανατολής) και η νίκη της Δύσης, η οποία βγαίνει, στη διάρκεια του 11ου - 12ου αιώνα, από τον σκοτεινό και βάρβαρο Μεσαίωνα.
Το άλλο δράμα παίζεται σε βάρος της ίδιας της Ανατολής. Είναι η εποχή της Α΄ Σταυροφορίας, δηλαδή της κατάκτησης μεγάλου μέρους της Μέσης Ανατολής από τους Φράγκους και τους Νορμανδούς. Η πρώτη «επιστροφή» της Δύσης στην Ανατολή ύστερα από πολλούς αιώνες (δηλαδή μετά από την ρωμαϊκή κατάκτηση).
Παράλληλα, ο ίδιος ο Ρογήρος Β΄ (εκμεταλλευόμενος την αναταραχή που προξενεί στο Βυζάντιο η Β΄ Σταυροφορία) οργανώνει σειρά εκστρατειών εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και φτάνει με στόλο μέχρι τον Βόσπορο -ενώ φέρνει Βυζαντινούς τεχνίτες για να χτίσουν τις βασιλικές του εκκλησίες (Παλέρμο και Τσεφαλού) και να επανδρώσουν τα εργαστήρια μεταξωτών κλπ.
Η Σικελία όμως είναι ένας τόπος συνάντησης και συνύπαρξης όλων των αρχαίων λαών και πολιτισμών της Μεσογείου.
Πέρα από τους Έλληνες (εγκαταστημένους από την πρώιμη Αρχαιότητα στις ακτές της Σικελίας, αλλά και τα κύματα των εποίκων που έρχονται στη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου) και τους παλαιούς Αυτόχθονες του νησιού, υπάρχει ένας σημαντικός αραβικός πληθυσμός, εγκαταστημένος επί 300 χρόνια στο νησί. «Εδώ είναι η πατρίδα μας», επαναλαμβάνουν συνεχώς οι ήρωες του Τάρικ Άλι. Υπάρχει επίσης, μία αξιόλογη μερίδα Εβραίων. «Είναι παράξενο το πόσο τα τελευταία 500 χρόνια, η μοίρα των Εβραίων συνδέεται συχνά με το δικό μας μέλλον», λέει κάποια στιγμή ο Ιντρισί. «Όπου υποφέρουμε, υποφέρουν. Όπου ευημερούμε, ευημερούν. Όπου ζουν χωρίς εμάς, δεν κατορθώνουν να υπερασπιστούνε τον εαυτό τους και σφάζονται σαν τα πρόβατα. Η ίδια ιστορία επαναλαμβάνεται εδώ [δηλαδή στη Σικελία], στην Ανδαλουσία, στο αλ-Κούντς [δηλαδή τα Ιεροσόλυμα], στη Βαγδάτη, το Κάιρο και τη Δαμασκό.»
Μέσα σε αυτό το ανατολίτικο αμάλγαμα, όπου οι Νορμανδοί καταφέρνουν να προσαρμοστούν (αλλά τελικά γίνονται υποχείρια της Δυτικής αδηφαγίας, της βίας και του φανατισμού) ο Τάρικ Άλι τοποθετεί τον Ιντρισί. Μία από τις ηγετικές προσωπικότητες του αραβικού πληθυσμού της Σικελίας, που περιμένει την εξολόθρευσή του.
Ο «Νέος Χάρτης» όχι μόνον της Μέσης Ανατολής (όπως τον προανήγγειλε η Κοντολίζα Ράις τον φετινό Ιούλιο) αλλά ο «Νέος Χάρτης» των τριών ηπείρων του τότε γνωστού κόσμου είναι υπό κατασκευή.

Οι πολιτικές παρατηρήσεις και η κριτική που ασκεί ο Τάρικ Άλι στην ισλαμική κοινότητα (εκείνης της εποχής) νομίζω ότι έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Εξάλλου ανήκουν στον πυρήνα του σύγχρονου πολιτικού προβληματισμού, που εκφράζεται από την σημερινή πρωτοπορία του ισλαμικού και φιλοϊσλαμικού κόσμου.
Ο συγγραφέας είναι ένας από τους γνωστότερους διανοητές της εποχής μας και έχω την εντύπωση ότι διαλέγει το ιστορικό μυθιστόρημα για να μιλήσει σε όλους (ιδιαίτερα όμως στους «δικούς του», θέτοντας ζητήματα από το λαμπρό παρελθόν, τα οποία εξακολουθούν να παραμένουν ισχυρά ακόμα και σήμερα. Σήμερα, δηλαδή σε μία εποχή, κατά την οποία το Ισλάμ έγινε βορά των σκοτεινότερων δυνάμεων του ίδιου του ισλαμικού κόσμου. Επικουρούμενου, βεβαίως, από τις σκοτεινότερες δυνάμεις της Δύσης. Είναι Η σύγκρουση των Φονταμενταλισμών (για να χρησιμοποιήσω τον ευφυή τίτλο του πρόσφατου πολιτικού συγγράμματος του Άλι).  Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι ο Τάρικ Άλι κινητοποιήθηκε και πάλι στον πολιτικό στίβο μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001. 

Αφήνοντας όμως την καθαρή πολιτική, για την οποία θα μπορούσαμε να συζητάμε επί ώρες (κι ελπίζω να γίνει απόψε), θέλω να σταθώ στις μεγάλες αρετές της Ανατολής, τις οποίες επαναφέρει στο προσκήνιο ο Άλι, αναμοχλεύοντας το βιωμένο ισλαμικό παρελθόν. Και πάνω από όλες, τη μέγιστη αρετή που είναι η  απόλαυση. Εδώ περιλαμβάνονται:
Η αποενοχοποιημένη γνώση και η λατρεία του σώματος. Τα χαμάμ, τα μασάζ, τα βότανα, τα έλαια και οι χυμοί των εξαίσιων καρπών. Οι μυρωδιές, τα άνθη της λεμονιάς και τα γιασιεμιά. Οι ηδονές του έρωτα. Οι ηδονές της ζωής. Ο τρόπος να βλέπεις και να απολαμβάνεις τη φύση, να εναρμονίζεις τους ρυθμούς σου με τους ρυθμούς της θεϊκής δημιουργίας. Να χαίρεσαι τη ζωή και στις παραμικρές της λεπτομέρειες. Εδώ περιλαμβάνεται και η απόλαυση της μελέτης. Αυτό που ήδη έχει ειπωθεί από μεγάλους στοχαστές του πρωτοβυζαντινού κόσμου: «η ηδονή της ανάγνωσης».
Πιστεύω ακράδαντα ότι εδώ (στην απόλαυση) συγκρούεται με τον πλέον δραματικό τρόπο η Ανατολή -ολόκληρη η Ανατολή- με την Δύση. Κυρίως δε η ισλαμική Ανατολή με την καθολική Δύση.
Η απόλαυση (και είπαμε ότι το βιβλίο είναι ένας ύμνος στη χαμένη απόλαυση) είναι η πεμπτουσία του ισλαμικού πολιτισμού, ο οποίος υπήρξε κληρονόμος των μεγάλων πολιτισμών της Ανατολής. Τόσο του ελληνιστικού και ελληνορωμαϊκού, όσο και του περσικού (αρχαίου και μεσαιωνικού) αλλά και του βυζαντινού.
Ο Νορμανδός Σουλτάνος ρωτούσε τον Άραβα ναύαρχο του στόλου του «για το σχέδιο μιας πόλης χτισμένης από Πιστούς [δηλαδή Μουσουλμάνους]. Προς τι οι κήποι; Προς τι τα νερά; Προς τι οι δεντροστοιχίες;» Και ο ναύαρχος του εξηγεί ότι «ο κήπος είναι ο παράδεισος στη γη .» και πολλά άλλα τέτοια θαυμάσια (και ακατάληπτα για έναν άνθρωπο του ευρωπαϊκού Βορρά). Να θυμίσω ότι αυτό που θαύμασε περισσότερο από κάθε τι άλλο ο Αθηναίος στρατηγός Ξενοφών (όταν πήγε ως μισθοφόρος στην αχαιμενιδική Περσία, το 401 π.Χ.) ήταν οι κήποι. Οι περσικοί κήποι, ύψιστη πολιτιστική έκφραση.

Όλοι αυτοί οι κάθε λογής «κήποι», λοιπόν, του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, συγκροτούν τον ισλαμικό πολιτισμό των Μέσων Χρόνων. Με αυτούς τους «κήπους» συγκρούστηκε η Δύση, τότε. Και τους νίκησε. Επιβάλλοντας τη δική της λογική, τις ενοχές και τα αμαρτήματά της, την βαρβαρότητά της, τη βία της τεχνολογικής εξέλιξης (η οποία σκοπό έχει να κατακτήσει το φυσικό περιβάλλον και να εκμηδενίσει τους πολιτισμούς που αρμολογήθηκαν μέσα σε αυτό).
Με τα τελευταία υπολείμματα αυτών των «κήπων» συγκρούονται σήμερα και οι φονταμενταλισμοί. Τόσο οι δυτικοί (των διαφόρων χριστιανικών δογμάτων, αλλά και ο εβραϊκός, τον οποίο εντάσσω στον δυτικό σκοταδισμό)  όσο και οι ισλαμικοί (των δύο κυριότερων ισλαμικών δογμάτων).

Θα ήθελα να σας μιλήσω και για άλλα θέματα με τα οποία καταπιάνεται ο Τάρικ Άλι στον Σουλτάνο. Με καταδιώκει όμως ο χρόνος. Έχω πολυλογήσει αρκετά.
Αλλά θα αναφερθώ σε δύο θέματα πριν κλείσω τη σύντομη αυτή παρουσίαση.
Το ένα είναι το γέλιο και ο ρόλος του στην καθημερινή ζωή. Ο ήρωας του μυθιστορήματος (ο Ιντρισί) «σκεφτόταν να συγγράψει μια πραγματεία για το γέλιο», γράφει ο Άλι. Ο ίδιος πάντως, ο Άλι, αφιερώνει μιάμιση σελίδα για το γέλιο - «το οποίο υπόκειται σε αυστηρούς περιορισμούς, προπάντων για τις γυναίκες». Οι παρατηρήσεις του έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η αστικοποίηση, για παράδειγμα, έκοψε το πηγαίο γέλιο των γυναικών της ερήμου. «Αν ήθελαν [οι άντρες, μετά την εγκατάστασή τους στις πόλεις] να υποτάξουν τις γυναίκες, ήταν ολοφάνερο πως έπρεπε να υποτάξουν και το γέλιο τους.»
Το άλλο θέμα είναι η ψυχική διαταραχή. Ο Άλι (νομίζω ότι) εφευρίσκει έναν γιό του Ιντρισί, ο οποίος είναι ψυχικά διαταραγμένος. Ζει στην απομόνωση του πατρικού κτήματος, κοντά στις Συρακούσες, και είναι το πιο αξιαγάπητο πλάσμα του βιβλίου. Αλλά ας μην θεωρήσει ο αναγνώστης ότι ο Πακιστανός κάτοικος του Λονδίνου, μετέρχεται χοντροειδών μεταφορών σημερινών απόψεων για να τις φυτέψει στο παρελθόν. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές των πολιτισμών της Μεσογείου είναι η ευαισθησία τους σχετικά με την τρέλα. Στο Χαλέπι, στη Συρία, σώζεται ένα εκπληκτικό ψυχιατρείο του 12ου αιώνα. (Για να μην αναφερθούμε στο δοκίμιο Περί Τρέλας και Γέλιου του Ψευδοϊπποκράτη.)

Όταν παρουσίαζα το πρώτο μυθιστόρημα της ισλαμικής πενταλογίας του Τάρικ Άλι (Στον ίσκιο της ροδιάς), που αναφέρεται στα πρώτα χρόνια μετά την πτώση της αραβικής Γρανάδας και την επιβολή της ισπανικής εξουσίας στην τελευταία πόλη της Ανδαλουσίας, το 1492, είχα πει ότι το βιβλίο με βοήθησε να σκεφτώ τη βυζαντινή κοινωνία της ίδιας εποχής, που αναζητά τρόπους προσαρμογής στο νέο καθεστώς, δηλαδή την οθωμανική εξουσία. Διαβάζοντας τον συναρπαστικό Σουλτάνο, σκέφτηκα πολλές φορές τη βυζαντινή κοινωνία της σελτζουκικής Μικράς Ασίας, που αναζητά τρόπους για να προσαρμοστεί και να επιβιώσει κάτω από τις νέες συνθήκες. Η εποχή είναι η ίδια (ο 11ος - 12ος αιώνας). Η ανθρώπινη αγωνία ίδια. Οι αντιφάσεις περίπου όμοιες.

Κλείνω με το σοφό δίστιχο ενός Άραβα ποιητή, που ο Τάρικ Άλι βάζει τον Ιντρισί να επαναλαμβάνει, όταν προτείνει στους ομόθρησκούς του να κρύψουν το αληθινό τους θρήσκευμα, για να σώσουν τη ζωή τους :
Εξάντλησα τις δυνάμεις του πολέμου / επωμίστηκα το φορτίο της ειρήνης.
Έχουμε πολλά να μάθουμε από τον Σουλτάνο. Το πρωτεύον όμως είναι να ξαναθυμηθούμε την απόλαυση, απολαμβάνοντας, ταυτόχρονα, ένα γοητευτικότατο  κείμενο.

Μαριάννα Κορομηλά, 26 Σεπτεμβρίου 2006