Ομιλία κας Johanna Weber

Όταν μου ανατέθηκε από τον Σταύρο Πετσόπουλο των Εκδόσεων Άγρα η επιμέλεια των φωτογραφιών από το αρχείο της Βούλας Παπαϊωάννου, δεν ήξερα ότι, πέρα από την επιλογή από ένα σύνολο περίπου 13.500 φωτογραφιών, με περίμενε και μια έρευνα ιδιαίτερα χρονοβόρα και πολύπλοκη. Από φωτογράφος έγινα κάτι σαν ντετέκτιβ στα χνάρια της φωτογράφου.

Περίπου το μισό από το φωτογραφικό υλικό της ΒΠ αφορά στα δεινά και στις συνέπειες των πολέμων της δεκαετίας του 1940 στην Ελλάδα, και έτσι δεν μπορούσε η προσέγγιση μας προς το υλικό αυτό να είναι μόνο αισθητική, αλλά έπρεπε να είναι και ιστορική. Η ίδια η ΒΠ δεν είχε αφήσει πολλά στοιχεία για το έργο της και μια φωτογραφία δεν μαρτυρά από μόνη της που και πότε τραβήχτηκε και ποιόν απεικονίζει. Όμως αυτά τα τόσο απλά και ουσιαστικά ερωτήματα έπρεπε να απαντηθούν.

Εφόσον η ΒΠ συνεργάστηκε επαγγελματικά κυρίως με οργανώσεις διεθνούς εμβέλειας, δεν είναι παράξενο ότι η έρευνα μου με οδήγησε και στο εξωτερικό. Με την πρακτική βοήθεια της Τασούλας Βερβενιώτη, που εργάστηκε ως ιστορικός από την αρχή μαζί μας, εντόπισα στη Νέα Υόρκη, στα Αρχεία του ΟΗΕ, στη Γενεύη, στα αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, και σε μια μικρή ελβετική πανεπιστημιακή πόλη κοντά στην Λωζάννη πολύτιμο υλικό. Το υλικό αυτό ήταν πλούσιο από λεπτομερέστατα στοιχεία και φώτισε την επαγγελματική πορεία της ΒΠ και τον τρόπο με τον οποίο δούλευε, αλλά ιδιαίτερα μας βοήθησε ώστε να ταξινομήσουμε σωστά στον τόπο και στο χρόνο ένα αρκετά μεγάλο μέρος των φωτογραφιών της.

Έτσι ξέρουμε τώρα, παραδείγματος χάριν, ότι η περίφημη φωτογραφία με τις ξανθιές κοπέλες που κουβαλάνε ντενεκέδες στο κεφάλι τους τραβήχτηκε σε αποστολή της ΒΠ με την UNRRA τον Φλεβάρη του 1946, και ότι κουβαλάγανε λάσπη για να ισιώσουνε ένα δρόμο κοντά στην Άρτα, ή ότι το κοριτσάκι που θαυμάζει τα καινούρια του παπούτσια είναι η Μαρία Ηλιοπούλου... και πολλά άλλα.

Πέρα από την σημαντική συνεισφορά της ΒΠ στην ιστορική μνήμη της Ελλάδας, και πέρα από την σημαντική της συνεισφορά στην ελληνική ιστορία της φωτογραφίας, η ΒΠ πρόσφερε κάτι ακόμη πιο σημαντικό. Τότε, το 1941 στην Κατοχή, που πέθαινε ο κόσμος στους δρόμους από την πείνα και που πέθαινε ακόμη και μέσα στα ίδια τα νοσοκομεία, ρίσκαρε η ΒΠ τη ζωή της για να σώσει τη ζωή αλλονών. Και πραγματικά το κατάφερε! Λίγοι είναι οι φωτογράφοι σε όλο τον κόσμο που μπορούν να ισχυριστούν ότι οι φωτογραφίες τους έφεραν τέτοιο μεγάλο πρακτικό αποτέλεσμα. Οι συγκλονιστικές φωτογραφίες της από την πείνα παρουσιάστηκαν σε διπλωμάτες των συμμαχικών χωρών και τους σόκαραν σε τέτοιο βαθμό ώστε να αποφασίσουν να σπάσουν τον αποκλεισμό και να διευκολύνουν την εισαγωγή τροφίμων στην κατεχόμενη Ελλάδα. Οι φωτογραφίες αυτές δεν ήταν απλά ντοκουμέντα που έδειχναν πρησμένες κοιλιές και σκελετωμένα σώματα, αλλά ήταν φωτογραφίες που πέρα από την φρίκη ανέδειξαν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου μέσα στη μεγαλύτερη δυστυχία. Ήταν φωτογραφίες που μετέτρεψαν τα Ελληνόπουλα με τα ορθάνοιχτα τους μάτια σε σύμβολα - σύμβολα όχι μόνο γενικότερα της φρίκη που επέφερε η πείνα αλλά και του δυτικού πολιτισμού στην παρακμή του. Οι φωτογραφίες της αυτές, όπως και πολλές άλλες, είναι διαχρονικές... και πιστεύω ότι η διαχρονικότητα δείχνει το μέγεθος του κάθε φωτογράφου, αλλά και του κάθε καλλιτέχνη.

Η ΒΠ δεν αναγνωρίστηκε ποτέ για το έργο της όσο θα έπρεπε όταν ζούσε, αν και οι φωτογραφίες της δημοσιεύτηκαν διεθνώς και αν και η ίδια προσπάθησε να μεταφραστούν από τα γαλλικά στα αγγλικά τα βιβλία της για την μεταπολεμική Ελλάδα από τον ελβετικό εκδοτικό οίκο La Guilde du Livre, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι της εύχομαι αυτή η έκδοση να έχει κάποια στιγμή αυτήν την τύχη και να ταξιδέψει μαζί με την έκθεση σε όλο τον κόσμο, γιατί πιστεύω ότι όχι μόνο η ΒΠ εντάσσεται στους σημαντικότερους φωτογράφους της Ελλάδας, αλλά και ότι το έργο της αντέχει τη σύγκριση με εκείνο άλλων παγκοσμίους φήμης φωτογράφων της εποχής της.

Ευχαριστώ τον Σταύρο Πετσόπουλο για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, τον Άγγελο Δεληβοριά για την οικονομική του στήριξη -απαραίτητη προκειμένου να πραγματοποιήσω τις έρευνές μου στην Ελβετία- καθώς και την Φανή Κωνσταντίνου και όλους του συνεργάτες του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη για τη συνεργασία. Επίσης, τον Δημήτρη Γόντικα από το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Princeton για την ετήσια υποτροφία, όλους τους ανθρώπους στα ξένα και ελληνικά αρχεία που επισκέφτηκα, τον Κωστή Αντωνιάδη για τις συζητήσεις γύρω από την ελληνική φωτογραφία, τον ιστορικό Mark Mazower, και ιδιαίτερα την φίλη μου Τασούλα Βερβενιώτη, η βοήθεια της οποίας υπήρξε για εμένα καθοριστική. Γενικότερα ευχαριστώ όλους τους φίλους μου και τέλος όλους εσάς που ήρθατε σήμερα εδώ.

Ευχαριστώ πολύ.