Ομιλία Π. Πολυκάρπου

ΓΙΑΤΙ  ΓΡΑΦΕΙ  ΚΑΛΑ  Ο  ΑΤΖΑΚΑΣ

Βρίσκομαι σε πάρα πολύ δύσκολη θέση. Έχω την αίσθηση ότι ακροβατώ επάνω σε κινούμενη άμμο. Αισθάνομαι σαν τον Δικαιόπολη, με το κεφάλι στον τάκο του χασάπη. Κλήθηκα εδώ να μιλήσω για ένα βιβλίο που είναι αφιερωμένο σε εμένα, που ο συγγραφέας του είναι αδελφός εν όπλοις και εν οπλαίς, που ο ήρωας του βιβλίου είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια περσόνα με τα δικά μου χαρακτηριστικά. Αλήθεια, μετά απ’ όλ’ αυτά πόσο πιστευτός μπορεί να είναι ο λόγος μου; Έπειτα υπεισέρχεται και ένα άλλο πρόβλημα: πως μπορώ να μιλήσω για έναν δημιουργό που το έργο του διαμορφώνεται ακόμα και μέσα από τις άκρως οδυνηρές προσωπικές του περιπέτειες, και μέσα από την αναγκαστική του συνύπαρξη με το συγκαιρινό μας ιστορικό γίγνεσθαι;

Το εγχείρημά μου είναι δύσκολο επειδή τίποτα απ’ όσα θα πω δεν θα είναι τελεσίδικο, γιατί, την ίδια ακριβώς στιγμή που θα καταθέτω τον διαπιστωτικό λόγο μου, αυτός θ’ ακυρώνεται από το ίδιο το έργο, από την ίδια την «εν εξελίξει» παρουσία του συγγραφέα, από την ίδια την ανελέητη ροή της ζωής.

Είμαι ηθοποιός, από επαγγελματική διαστροφή συνήθισα να προσλαμβάνω τις παραστάσεις και τις ενέργειες που με περιβάλουν με όρους δραματουργικούς. Η σαιξπηρική ρήση θέατρο είναι ο κόσμος όλος κι όλοι εμείς άντρες γυναίκες θεατρίνοι, μου δίνει τη νομιμοποίηση που χρειάζομαι. Ακροπατώντας, ως άπειρος σχοινοβάτης, στην αριστοτελική αισθητική ορολογία, την περιπέτεια, δηλ., την αναγνώριση και τη μίμηση, θα προσπαθήσω να καταλάβω τις κινούσες αιτίες της γραφής του Ατζακά.

Καταφεύγω, απ’ την αρχή κιόλας, σε  κοινούς τόπους που, όσο κι αν δείχνουν έλλειψη έμπνευσης, μου είναι πολύ χρήσιμοι. Ο Ατζακάς γράφει, όπως όλοι μας εξάλλου, για ν’ απαλλαγεί από τα φαντάσματα που στοιχειώνουν το βίο του, για να υπερβεί την τετριμμένη καθημερινότητα, για να βρει ένα νέο πρόσχημα ζωής.  Όμως ο Ατζακας δε γράφει απλώς, γραφεί καλά. Ποιο  είναι, λοιπόν εκείνο το στοιχείο στη γραφή του που τον διακρίνει από έναν κοινό γραφιά; Μια κοινόχρηστη απάντηση θα ήταν: το ταλέντο του. Έτσι με ένα επίχρισμα μεταφυσικής γλυτώνουμε την περεταίρω ανάλυση. Προσωπικά θα προτιμούσα μια διαλεκτικότερη άποψη, νομίζω ότι θα βοηθούσε περισσότερο.

Ο Αριστοτέλης, όπως όλοι γνωρίζουμε, ορίζει την περιπέτεια ως την εις το εναντίον των πραττομένων μεταβολή. Η ζήση του φίλου μας είναι γεμάτη από τέτοιες μεταβολές. Θα μου πείτε και ποιού ανθρώπου η ζήση δεν είναι γεμάτη από μεταβολές. Βέβαια έτσι είναι, δε διαφωνώ καθόλου. Στην περίπτωση όμως του συγγραφέα μας  υπάρχει μια διαφορά, η μεγάλη μεταβολή που του επισυμβαίνει είναι συνυφασμένη με την τραγικότερη ιστορική στιγμή του τόπου μας, την αδελφοκτόνα  εμφύλια σύγκρουση αριστεράς και δεξιάς.

Από τη στιγμή της γέννησής του ακόμη η ιστορία, ως άλλη ειμαρμένη, καθορίζει την πορεία του, συσσωρεύοντας του μια σειρά από βασανιστικά δεινά: η οδυνηρή ορφάνια του με την απούσα αλλά τραυματικά παρούσα μάνα του, η μορφή του ήρωα και αντιήρωα συνάμα πατέρα του, η αγγελική γιαγιά του. Αλλά ενώ πολλοί  μπορεί να είναι αυτοί που να τους έτυχαν παρόμοιες περιπέτειες δεν έγιναν όλοι καλοί συγγραφείς. Η διαφορά εδώ νομίζω ότι έγκειται  στην ένταση, στη χρονική διάρκεια της και στον τρόπο της βίωσης της περιπέτειας. Το ξεχωριστό   στη  ζωή του Ατζακά είναι η συνειδητή ζωή του  ξωμάχου που βίωσε στο νησί,  αυτή, κατά τη γνώμη μου, τον έδεσε άρρηκτα με τη γενέθλια γη, με έναν δεσμό που διατηρείται με την ίδια ένταση  μέχρι σήμερα.

Ιδού λοιπόν το πρώτο λίπασμα στις ρίζες της γραφής του Ατζακά, η πρώτη και μοναδική ίσως εγγραφή του κόσμου μέσα του, επειδή σε όλες τις εκδηλώσεις του παραμένει ένας ξωμάχος αφιερωμένος στη λάτρα και τη λατρεία της γης: σκαλίζει, φυτεύει, κλαδεύει, κανακεύει το φυτό μέχρι που να φτουρήσει, απολαμβάνει το καρπό του, χαίρεται τους χυμούς της αμπέλου με παγανιστική  ευφροσύνη, πεζοπορεί στα μονοπάτια του Πηλίου με τις ώρες, αυτός ο νησιώτης  που δεν είναι παράταιρος  στη στεριά όπως εκείνος ο υδραίος του Εγγονόπουλου που είχε ξεμείνει στη Λάρισα. Αυτή η αναπαλλοτρίωτη  επαφή του με τη γενέθλια γη, την οποία κουβαλά ατόφια μέσα του, τον προικίζει το φίλο μας με ένα ήθος ξεχωριστό πράγμα που διαχέεται και στα βιβλία του. Η λιτή, σταράτη γλώσσα του, που κρατά μόνο το ουσιαστικό, που προσπαθεί να αιχμαλωτίσει τη ροή της σκέψης ή την καθημερινότητα της επικοινωνίας χωρίς περιττά στολίδια. Ακόμη και οι ποιητικές πτήσεις της έχουν μια γοητευτική τραχύτητα.    

Αλλά όσο αποφασιστικός και αν είναι για τη γραφή του αυτός ο δεσμός του με νησιωτική γη υπάρχει και ένας ακόμη παράγοντας που συμβάλει στη δημιουργία του λογοτεχνικού του ιδιολέκτου και αυτή είναι η παιδεία του. Οι χυμοί της ψυχής του δέχονται, πέρα από την βιωμένη παραδοσιακή παιδεία, μια εγκύκλιο και πανεπιστημιακή μόρφωση η οποία, συνταιριασμένη με τις δικές του ανησυχίες, τον φέρνουν, με όλες τις περιπέτειες που επιφυλάσσει το μετά τον εμφύλιο πόλεμο Ελληνικό κράτος στο παιδί ενός αντάρτη του ΕΛΑΣ και χαρακτηρισμένο αριστερό, στην μέση δημόσια εκπαίδευση. Μέγα μάθημα η έδρα, το ζύμωμα του με τα παιδιά, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων, της νεοελληνικής λογοτεχνίας  τον βοηθούν να εμβαθύνει ακόμη περισσότερο στην ανθρώπινη κατάσταση. Διδάσκει και διδάσκεται από εμβληματικές μορφές του νεοελληνικού έντεχνου λόγου.  Ο Παπαδιαμάντης και ο Σολομός, ξεχειλίζουν από τα Διπλωμένα Φτερά, δουλεμένοι όμως και αφομοιωμένοι τόσο που δίνουν την εντύπωση προσωπικού βιωμένου ιδιώματος. Η αφηγηματική δύναμη αυτού του συνδυασμού, που ανακατεύει τη λογιοσύνη με την λιτότητα της λαϊκής έκφρασης, στον Ατζακά ιδιαίτερα, πρώτον επειδή γνωρίζει καλά ελληνικά όπως οι παλιοί μάστορες της γλώσσας μας από τον Παλαμά και τον Βάρναλη έως τον Σεφέρη τον Ρίτσο και τον Ελύτη  και δεύτερον επειδή γίνεται με σπαρταριστή αυθεντικότητα είναι τεράστια.  

Η γενιά μας, και εννοώ όσους είναι σήμερα γύρω στα εβδομήντα, ιδιαίτερα όσους προέρχονταν από αριστερές οικογένειες ή είχαν αναπτύξει πολιτική δράση στην προδικτατορίκη ΕΔΑ ή τους Λαμπράκηδες, μπορεί να χαρακτηριστεί ως η γενιά της ήττας. Σαν κάποιο σημάδι της μοίρας, γεννηθήκαμε με το στίγμα της ήττας μέσα μας, μιας ήττας την οποία αν και δεν είχαμε υποστεί εμείς, έπρεπε εντούτοις να υποστούμε τις συνέπειες της αναπόφευκτα όπως οι ήρωες μιας τραγωδίας. Αυτός πιστεύω είναι ο λόγος που μας κάνει να νιώθουμε την ιστορία σαν  εργαλείο ερμηνείας ευρυτέρων πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων, τόσο δημοσίων όσο και ιδιωτικών. Δύο από τα σημαντικότερα έργα της νεώτερης λογοτεχνίας μας οι Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα και το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου  δείχνουν εμβληματικά αυτή την τάση.        

Βλαστάρι αυτής της γενιάς ο Ατζακάς με όλες τις απαραίτητες περγαμηνές δε θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Έτσι η ιστορία αυτού του τόπου, στην τραγικότερη περίοδο της, και εννοώ την ιστορία ως βίωμα αλλά και ως αφήγηση,  αποτελεί το δραματικό φόντο που μέσα του κινούνται και ενεργούν οι ήρωες του. Και στα τρία βιβλία του τον πρώτο λόγο τον έχει η ιστορία η οποία  κινεί  τους ήρωες του περιχαρακώνοντας τους συνάμα. Η γιαγιά στα Διπλωμένα φτερά δέχεται τις συνέπειες της ιστορίας αγόγγυστα λόγω της εκλογίκευσης των παραδοσιακών ηθών που θέλουν του  ανθρώπους υπάκουους και μετριοπαθείς στις περιπέτειες της ζωής, αντίθετα από τον αντάρτη πατέρα που καταστρέφεται προσπαθώντας να την αλλάξει. Το παιδί στον Θολά βυθό, ανήμπορο λόγω του ότι μεγαλώνει στο ανελεύθερο και στρατιωτικοποιημένο περιβάλλον μιας παιδούπολης, ένα μόνο όπλο έχει να πολεμήσει τη μοιραιότητα της ιστορίας, την παιδεία η οποία θα του δώσει την δυνατότητα, αν όχι να την αλλάξει να αναμετρηθεί τουλάχιστον επί ίσοις όροις μαζί της

Η σχέση όμως της ιστορίας με τον ήρωα εξελίσσεται στο Κάτω από τις οπλές. Εδώ οι ήρωες δεν είναι μοιραία αθύρματα της ιστορίας. Ο ΄Αλκης  και ο Χάρης αρματωμένοι με γνώση, μόρφωση και ιδεολογία   παλεύουν την ιστορική ειμαρμένη  που εδώ αντιπροσωπεύεται από τους χουντικούς αξιωματικούς που έχουν την ψευδαίσθηση  ότι γράφουν την ιστορία με την ψευδεπίγραφη «επανάσταση» τους.

Ο βραχύς όμως βίος μας δεν έχει μόνο περιπέτειες έχει και αναγνωρίσεις δηλ εξ αγνοίας εις γνώσιν μεταβολές που στην τραγωδία αλλάζουν τη ροή του μύθου και φωτίζουν τις διάνοιες των ηρώων και δίνουν, προς στιγμήν, στους θεατές την ελπίδα ότι το κακό τέλος μπορεί ν’ αποφευχθεί.  Στο Κάτω από τις Οπλές η περιπέτεια είναι διάστικτη από αναγνωρίσεις. Ο ΄Αλκης αναγνωρίζει τον Χάρη και ο αναγνωρισμός ενορχηστρώνεται με κεντρικό όργανο την ποίηση της βαθιάς ανθρώπινης επικοινωνίας για να εξελιχθεί σε αδελφική φιλία.. Οι Ζαχαριάδηδες, ο Τσολάκης,  ο Γλύκας και οι μουσουλμάνοι συστρατιώτες τους Ευκέτ και Φερεντίν αναγνωρίζονται ως ισότιμοι πολέμιοι της αυθαιρεσίας και της απανθρωπιάς των χουντικών συγγραφέων της ιστορίας.

Στο 2ου ΤΟΜ Κολυνδρού,  το δράμα της ιστορίας διαπλέκεται με το δράμα  μιας ομάδας ανθρώπων που πασχίζουν από παθητικά υποκείμενα της να γίνουν κινούσες αιτίες της. Οι ήρωες, και ο συγγραφέας υποθέτω, του Κάτω από τις οπλές αν και βιώνουν μια οδυνηρή ιστορική στιγμή, δεν φιλοσοφούν ούτε διαλογίζονται επάνω στη διαλεκτική σχέση ατόμου και ιστορίας, αλλά  με την άρνησή τους να υποταχτούν στη βία γράφουν, ο καθένας χωριστά αλλά και όλοι μαζί,  την  δική τους εκδοχή της επιβεβλημένης από τους νικητές ιστορίας.  

Η γραφή του Ατζακά, παρόλο που καταγράφει συμβάντα της ζωής του, δεν είναι αυτοβιογραφική προικισμένος με θεωρία και μελέτη κατορθώνει να μεταποιεί το αυθόρμητο προσωπικό συγκινησιακό στοιχείο σε μια στέρεα δομημένη  γλωσσική αλληλουχία που δείχνει συστηματηκότητα και ενδελεχή επεξεργασία. Χωρίς ενδοιασμούς θα έλεγα εν κατακλείδι ότι η γραφή του φίλου μου είναι μια δοκιμή άλγους εν φαντασία και λόγω για να θυμηθούμε τον Ιάσωνα Κλεάνδρου του ιδιοφυούς Αλεξανδρινού.

Καθώς τελείωνα ήρθε διακριτικά επάνω από τον ώμο μου για να δει τι γράφω ο Τάκης ο Κονδύλης στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένο το βιβλίο και αυτό το αδόκιμο κείμενο.