ΨΕΛΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ - ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

Παρουσίαση

Η Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού (1018-1096 μ.Χ.), μια σειρά βιογραφιών δεκατεσσάρων αυτοκρατόρων, είναι το εκθαμβωτικό αριστούργημα που άνθησε, στην καρδιά του 11ου αιώνα, στα ανάκτορα του Βυζαντίου. Το ζωντανό και σφριγηλό αυτό χρονικό, γεμάτο λεπτές ψυχολογικές παρατηρήσεις και βαθιά γνώση των πολιτικών δυνάμεων, "ένα αληθινό προσωπογραφικό πανόραμα" (Cyril Mango), είναι ένα ιστορικό και φιλολογικό τεκμήριο υψίστης σημασίας.
Ο Ψελλός υπήρξε νομικός, αξιωματούχος της αυτοκρατορικής γραμματείας, γραμματέας του αυτοκράτορα, δάσκαλος της φιλοσοφίας (δίδασκε περί παντός του επιστητού), μοναχός, κορυφαίος συγκλητικός, πρωθυπουργός· προικισμένος με σπάνια και πολυεδρική παιδεία, με γοητευτική ευφράδεια, με απαράμιλλη ευφυία, αποκαλείται "ο μεγάλος εισηγητής του καλλιεπούς ύφους " (Κρουμπάχερ)· αλαζονικός, φιλόδοξος στο έπακρο, ικανός να ενσαρκώσει όλες τις προσωπικότητες και όλες τις απόψεις, εγωκεντρικός, αναξιόπιστος, ψεύτης, κενολόγος, πρόθυμος να αλλάζει στρατόπεδο σε κάθε αλλαγή αυτοκράτορα, χρωματιστός και ποικιλόχρωμος όπως τα πιο αμφίσημα ανθρώπινα πλάσματα· έτσι πρωτεϊκός ο Ψελλός κατορθώνει μέσα στις σελίδες του (πράγμα που φαίνεται αδύνατο) να συγχωνεύσει την αυστηρότητα του Θουκυδίδη με τη στομφώδη και μάταιη φλυαρία του Saint-Simon.
Ο Ψελλός ήταν ένας πνευματικός γίγας που, περισσότερο από κάθε άλλον, προετοίμασε το έδαφος για την άνθηση της τέχνης, των γραμμάτων και της επιστήμης κατά τον 12ο αιώνα. Μολονότι δεν υπάρχει τομέας γνώσης που δεν έχει εξερευνήσει, η κυριότερη συμβολή του αφορά τα εξής δύο : μια νέα και βαθύτερη κατανόηση της πλατωνικής ιδεαλιστικής παράδοσης και μια μοναδική προσοχή στο ύφος και στην κομψότητα της έκφρασης. Επιπλέον, πολλές από τις σημαντικότερες πνευματικές φυσιογνωμίες των επόμενων γενεών μαθήτευσαν σε κείνον. Έλαβε τον τίτλο του υπάτου των φιλοσόφων.
Η συγγραφική παραγωγή του είναι τεράστια. Με το έργο του Ψελλού σημειώνεται το πρώτο ρήγμα στην παλαιά χριστιανική-αριστοτελική σύνθεση που είχε παράσχει το φιλοσοφικό και πνευματικό πλαίσιο του βυζαντινού κόσμου από την εποχή της ύστερης αρχαιότητας· η δημιουργική αυτή χρήση της κλασικής φιλολογικής κληρονομιάς άνοιξε το δρόμο σε μεγάλους δασκάλους του ύφους, όπως η Άννα Κομνηνή και ο Νικήτας Χωνιάτης.
Στον ηθικό κόσμο του Ψελλού δεν υπάρχουν ουρανοί. Παρά τις διακηρύξεις χριστιανικής ευλάβειας, το παν συγκεντρώνεται στον επίγειο κόσμο· και σ' όλη τη γη, μόνο ένας τόπος είναι άξιος να προσελκύσει το ονειροπόλο και ανελέητο βλέμμα του : ο αυτοκρατορικός θρόνος που διεγείρει στον άνθρωπο τον άμετρο πόθο της κατάκτησης, τη σκληρότητα, τον φθόνο ή την πιο απίστευτη κουφότητα. Όσο μόνος είναι ο αυτοκράτορας, άλλο τόσο είναι και ο Ψελλός : η μεγάλη μούσα του είναι η άγρια περιφρόνηση προς όλους - τους βλάκες, τους ματαιόδοξους, τους θεοσεβείς και τελικά τους αυτοκράτορες που εκτιμά και εγκωμιάζει. Η ιδιοφυία του ως ψυχογράφου τον τοποθετεί πλάι στους μεγάλους μυθιστοριογράφους όλων των τόπων και όλων των εποχών : ο Ψελλός γνωρίζει τις πιο απόκρυφες σκέψεις των ηρώων του, εκείνες που οι ίδιοι αγνοούν επειδή δεν τις αποκαλύπτουν ούτε στον εαυτό τους· και τις παρουσιάζει όχι με την παγιότητα του χαρακτηρισμού, αλλά με τη ρευστότητα των χειρονομιών. Εκείνος βλέπει : όλα τα αισθήματα διαφαίνονται στα βίτσια, στην ακολασία, στις αρρώστιες, στα τερατώδη οιδήματα, στις ερωτικές μανίες, στη θανάσιμη κατάρρευση των σωμάτων, πάνω στα οποία προσηλώνεται το σκληρό και αδηφάγο βλέμμα του. Μόλις ο αναγνώστης κλείσει το θαυμάσιο αυτό βιβλίο, έχει την εντύπωση ότι έχει διατρέξει όλη τη σκοτεινή τραγωδία και τη φελοία φάρσα της ανθρώπινης ζωής, διαβάζοντας λόγια χαραγμένα στο μάρμαρο και συνάμα τυπωμένα στην πιο φθαρτή και πιο πρόσκαιρη από τις εφημεριδούλες της αυλής.

Η εκδοτική μορφή που έχει επιλέγει στη χρηστική, προσιτή αλλά και επιστημονική αυτή σειρά των Βυζαντινών Χρονογράφων, είναι να τυπωθεί μόνο η μετάφραση του κειμένου και να μην επιβαρυνθεί η έκδοση με το πρωτότυπο. Η ιδέα είναι να προταθούν ξανά τα κείμενα αυτά ως σύγχρονα αναγνώσματα και να βγουν από τα πλαίσια των αυστηρά φιλολογικών εκδόσεων, ενταγμένα στο πρόγραμμα ενός εκδοτικού οίκου που τυπώνει το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Νίκου Καββαδία ή του Ν.Γ. Πεντζίκη καθώς και βιβλία του R.L. Stevenson, του Henry James ή του Junichiro Tanizaki.
Βεβαίως η έκδοση φιλολογικά καλύπτεται από όλο το υλικό των εισαγωγών, υποσημειώσεων, χαρτών, βιβλιογραφίας, ευρετηρίου καθώς και εκτενούς Επιμέτρου, όπου μετξύ άλλων τυπώνονται ενδεικτικά σελίδες του πρωτοτύπου, στις οποίες το ύφος του Ψελλού είναι στις καλύτερες στιγμές του, καθώς και τα αποσπάσματα που πρωτομετέφρασαν ενδεικτικά ο Ν.Γ. Πεντζίκης και οι φίλοι του στον Κοχλία το 1947.