Από τα δοκίμια που ο Αντόνιο Ταμπούκι έχει κατά καιρούς γράψει, στο ελληνικό κοινό είναι γνωστό μόνο το δοκίμιο Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα γύρω από την ευθύνη των διανοουμένων. Ο Ταμπούκι υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής Πορτογαλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Σιένα, και στην ιβηρική λογοτεχνία έχει αφιερώσει πολλές μελέτες, κυρίως για τη μπαρόκ και τη σύγχρονη εποχή. Μεταξύ άλλων υπήρξε ένας από τους πρώτους μελετητές του Φερνάντο Πεσσόα, του οποίου το έργο μετέφρασε, μόνος ή με τη σύζυγό του Μαρία Ζοζέ ντε Λανκάστρε, ήδη από το 1970, όταν στην Ευρώπη ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής ήταν ακόμα άγνωστος.
Το βιβλίο αυτό συγκεντρώνει τα γραπτά που ο Ταμπούκι αφιέρωσε στον ποιητή αυτόν που σήμερα θεωρείται μια από τις ιδιοφυΐες της λογοτεχνίας του 20 ου αιώνα. Τα γραπτά αυτά ανήκουν σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους – τα τελευταία είναι από ένα βιβλίο που έχει κυκλοφορήσει μόνο στα γαλλικά, και ανήκουν σε μια περίοδο όπου ο Ταμπούκι δίδαξε σε ένα Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Πρόκειται για κείμενα που έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο για την ερμηνεία του Πεσσόα στην Ευρώπη, ιδιαίτερα εκεί που ο Ταμπούκι εξηγεί ότι η ετερωνυμία δεν είναι ένα παιχνίδι, όπως πίστευε ένα τμήμα της κριτικής εκείνης της εποχής, αλλά ότι πρέπει να τη δούμε στο πλαίσιο του 20 ου αιώνα, σε σχέση με τον Πιραντέλλο και τον Τζόυς και τον Ματσάντο, καθώς και με τη μεγάλη προβληματική του φροϋδιανού «εγώ».
Η ποίηση του Πεσσόα είναι η πιο σύνθετη, επίπονη, τραγική (αλλά ταυτόχρονα διαυγής και ανελέητη) ανάλυση του ανθρώπου του 20 ου αιώνα: ενός ανθρώπου βασανισμένου που χλευάζει και αυτοχλευάζεται και που, στην αλήθεια και στην κακία του, στην υπερβολική χρήση του παράδοξου, στην ικανότητα να δηλώνει ειρωνικά το αντίθετο ενός αξιώματος που ήδη χρησιμοποίησε επίσης με ειρωνεία, δημιουργεί ένα ποιητικό έργο από τα πλέον επαναστατικά του 20 ου αιώνα.
Μοιάζει σχεδόν πλεονασμός να πει κανείς ότι στο τεράστιο και μυστηριώδες βιβλίο που ο Πεσσόα μας άφησε, το πιο αβέβαιο κέντρο, και σίγουρα το πιο επιτακτικό, είναι η ετερωνυμία. Μια ετερωνυμία κατανοητή όχι τόσο ως μεταφορικό θεατρικό καμαρίνι μέσα στο οποίο ο Πεσσόα κρύβεται για να προχωρήσει στις λογοτεχνικοστυλιστικές παρενδύσεις του· αλλά κυρίως ως ελευθέρα ζώνη, ως terrain vague , ως μαγική γραμμή, περνώντας την οποία ο Πεσσόα έγινε ένας «άλλος από τον εαυτό του» χωρίς να πάψει να είναι ο εαυτός του.
Μέσα από μια μεθοδική τοποθέτηση, που θυμίζει ψυχαναλυτική γνωμοδότηση, η ετερωνυμία δεν είναι τίποτε άλλο από μια θεματική μεταγραφή σε λογοτεχνία όλων εκείνων των ανθρώπων που ένας ευφυής και με καθαρό μυαλό άνθρωπος υποψιάζεται ότι είναι. Θα μπορούσε ίσως να προσθέσει κανείς ότι σε καμία άλλη εποχή ένας ευφυής και με καθαρό μυαλό άνθρωπος δε θα μπορούσε να υποψιαστεί ότι είναι πολλοί άνθρωποι.
Η ετερωνυμία ή ο πολλαπλός άνθρωπος· ή επίσης, παραδόξως, η παθολογία και ταυτόχρονα η θεραπεία της μοναξιάς. Μοναξιά που είναι, κατά τα άλλα, η άλλη πλευρά και ερμηνεία του ετερωνυμικού συστήματος, και μαζί με το Εγώ (και άμεση συνέπειά του) ο άλλος μεγάλος πρωταγωνιστής του 20 ου αιώνα.
Είναι ένας τέλειος φουτουριστής (ή κυβιστής ή συγχρονιστής), αλλά ξαφνικά μια φράση, ένας υπαινιγμός, ένα κλείσιμο του ματιού του, θέτουν υπό συζήτηση τον Φουτουρισμό, τον Κυβισμό, τον Συγχρονισμό. Ο Πεσσόα είναι ένας ιδιαίτερος μουσικός εκτελεστής: παίρνει μέρος στην ορχήστρα και εκτελεί τη συμφωνία που η εποχή του επιβάλλει να παίξει. Κάποια στιγμή όμως, εκεί που δεν το περιμένουμε, το όργανό του βγάζει μια νότα (έστω μία μόνο) που θέτει υπό αμφισβήτηση όλη την παρτιτούρα.
Γύρω από αυτούς τους κανόνες και τους πάντα νέους συνδυασμούς, δηλαδή γύρω από την ουσία του «παιχνιδιού» του Πεσσόα, την αληθινή του προσποίηση, επικεντρώνεται, πιστεύω το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων που δημοσιεύονται σε αυτήν εδώ τη συλλογή. Δεν έχουν την απαίτηση να προσφέρουν μια οριστική εικόνα του ποιητή με τα χίλια πρόσωπα. Άλλωστε πιστεύω ότι ο Πεσσόα απαιτεί αναγνώσεις ικανές να απορρίπτουν κάθε αλαζονική ερμηνεία, ενώ αντίθετα επιζητεί αναγνώσεις ικανές να τον ακολουθήσουν σε έναν υποθετικό χώρο. Ακριβώς ως κριτικές υποθέσεις θα ήθελα να διαβαστούν αυτά τα κείμενά μου για τον πιο μυστηριώδη ποιητή του 20 ου αιώνα.
ANTONIO ΤΑΜΠΟΥΚΙ
|
